Een bezoek aan de berggorilla’s is voor veel mensen een droomwens. Het is een geweldige en onvergetelijke ervaring om deze ‘gentle giants’ in hun eigen leefomgeving te ontmoeten. Door uw komst levert u bovendien een bijdrage aan de bescherming van de berggorilla’s. De berggorilla stond in de jaren ‘80 van de vorige eeuw namelijk aan de rand van uitsterven. Naar schatting leefden er nog ongeveer 400 individuen, verdeeld over twee leefgebieden in Oeganda, Rwanda en de Democratische Republiek Congo. Door strenge bescherming van de berggorilla’s en hun leefgebied, gaat het weer bergopwaarts met deze mensapen: de populatie bestaat nu uit circa 1.100 individuen (december 2020). Ook het toerisme en het betrekken van de lokale gemeenschappen bij de gorilla tracking dragen bij aan de bescherming van de berggorilla.
Met de nu volgende informatie wil Habari Travel u verder op het spoor van de berggorilla zetten:
Geschiedenis en classificatie
In 1902 schoot de Duitse legerkapitein Robert von Beringe twee nog onbekende mensapen. Hij bevond zich op de hellingen van Mount Sabinyo, een vulkaan op de grens van Oeganda en Rwanda. De resten van één van de teruggevonden dieren werden vervolgens opgestuurd naar Berlijn. Daar werd het dier geclassificeerd als een nieuwe gorillasoort, de oostelijke gorilla. Later werd de oostelijke gorilla opgesplitst in de berggorilla en de oostelijke laaglandgorilla (Grauers gorilla).
De westelijke gorilla was al langer bekend. In 1836 kreeg de naturalist Thomas Savage in Liberia een schedel en botten van een onbekende mensaap in handen. In 1847 werd deze mensaap geclassificeerd als westelijke gorilla. De westelijke gorilla is opgesplitst in de westelijke laaglandgorilla en de Cross River gorilla. De eerste westerling die tussen 1856 en 1859 levende westelijke laaglandgorilla’s zag, was de ontdekkingsreiziger Paul du Chaillu.
Leefgebieden van de berggorilla
Berggorilla’s leven in de regenwouden van Oeganda, Rwanda en de Democratische Republiek Congo. De twee hoofdgebieden waar de berggorilla’s voorkomen zijn Virunga en Bwindi-Sarambwe.
Virunga kent drie nationale parken:
- Parc National des Virunga in de Democratische Republiek Congo.
- Volcanoes National Park in Rwanda.
- Mgahinga Gorilla National Park in Oeganda.
Bwindi-Sarambwe bestaat uit een nationaal park en een natuurreservaat:
- Bwindi Impenetrable National Park in Oeganda.
- Réserve Naturelle de Sarambwe in de Democratische Republiek Congo.
Tussen beide gebieden is de afgelopen 400 jaar een corridor ontstaan van circa 25 km breedte. De uitbreidende bevolking hakte grote delen van het regenwoud om voor de landbouw. Door deze corridor is er geen genetische uitwisseling meer mogelijk tussen de Virunga- en Bwindi-Sarambwepopulaties.
De Virungapopulatie ziet er daardoor inmiddels iets anders uit dan de Bwindi-Sarambwepopulatie. Door het hoger gelegen leefgebied is de Virungapopulatie zwaarder behaard. Ook zijn ze groter, waardoor ze meer op de Grauers gorilla lijken. Hoewel men soms van Virungagorilla’s en Bwindigorilla’s spreekt, is er (nog) geen sprake van een splitsing van de berggorilla in twee ondersoorten.
Fysieke verschijning
Lengte en gewicht
De gorilla is de grootste mensaap ter wereld. Grauers gorilla’s zijn de grootste, gevolgd door de berggorilla’s. Volwassen berggorillamannetjes kunnen opgericht een lengte van 1,50 m bereiken. Ze wegen gemiddeld 195 kg. Vrouwtjes bereiken een lengte van 1,30 m en een gewicht van circa 100 kg. Dit verschil in lengte en gewicht tussen mannetjes en vrouwtjes wordt seksuele dimorfie genoemd.
Schedelvorm
Een ander verschil tussen mannelijke en vrouwelijke gorilla’s is de vorm van de schedel. Mannetjes hebben een sterk ontwikkelde schedelkam, waardoor het hoofd een conische vorm heeft. Vrouwtjes hebben daarentegen een rondere schedelvorm. Bij de mannetjes zijn aan de schedelkam zeer krachtige kaakspieren bevestigd.
Gebit
De hoektanden van de mannetjes zijn veel sterker ontwikkeld dan die van de vrouwtjes. In combinatie met de krachtige kaakspieren vormen het geduchte wapens bij gevechten tussen de mannetjes onderling. Vrouwtjes hebben weliswaar hoektanden, maar deze zijn veel kleiner.
Vacht
Berggorilla’s leven op grotere hoogte dan de andere gorillasoorten. Ze worden daardoor meer blootgesteld aan lagere temperaturen. Ter bescherming tegen regen en kou is hun donkergrijze/zwarte vacht langer en dikker.
Tussen het 11e en 12e levensjaar verkleurt het rughaar bij de mannetjes naar lichtgrijs. Er ontstaat een ‘zadel’. Vanaf dat moment worden de mannetjes aangeduid met ‘zilverrug’ en worden ze als volwassen beschouwd.
De borst van de gorilla’s is onbehaard en donkergekleurd.
Overige fysieke kenmerken
De ogen van de berggorilla zijn donkerbruin en ze hebben kleine oren. In vergelijking met andere gorillasoorten hebben ze forse neuzen met een unieke ‘neusprint’ (vergelijkbaar met menselijke vingerafdrukken). Net als bij mensen hebben gorilla’s zweetklieren in de oksels.
In tegenstelling tot zijn grootte heeft de mannelijke berggorilla naar verhouding de kleinste penis van alle mensapen.
Gedrag van de berggorilla
Berggorilla’s leven in groepen
Gorilla’s zijn zeer sociale dieren die in groepen leven van gemiddeld 12 dieren. Maar er zijn uit het verleden ook groepen bekend die uit meer dan twintig en soms zelfs uit meer dan dertig dieren bestonden. In 2010 bestond de Oegandese Nshongigroep bijvoorbeeld uit 34 dieren. Inmiddels is deze groep in 3 aparte groepen uiteengevallen.
Een groep is opgebouwd rond een dominante zilverrug. Deze zilverrug, die de groep zonodig met zijn leven verdedigt, wordt soms bijgestaan door andere mannetjes. Dit kunnen broers of zonen zijn. Groepen met meerdere zilverruggen komen met name bij berggorilla’s voor. Een groep bestaat verder uit vrouwtjes en hun jongen. De jongen kunnen zich in verschillende leeftijdsfasen bevinden.
Leeftijdsopbouw
De ontwikkeling van gorilla’s is onder te verdelen in de volgende fasen:
- Zuigeling
Jonge dieren tot circa 36 maanden.
- Kind
Jonge dieren tussen drie en zes jaar.
- Adolescent
Dieren tussen zes en acht jaar oud.
- Volwassen vrouwtje
Vrouwelijke dieren vanaf acht jaar.
- Zwartrug
Jonge adolescente mannetjes tussen acht en ongeveer twaalf jaar.
- Jonge zilverrug
Volwassen maar nog niet volgroeide dieren tussen twaalf en veertien jaar.
- Zilverrug
Volwassen dieren tussen de veertien en vijftien jaar.
Trommelen
Zowel mannelijke als vrouwelijke berggorilla’s trommelen bij grote opwinding op hun borst. Dit ontwikkelt zich al in het zuigelingstadium. Mannelijke dieren trommelen het meest met als doel om andere mannetjes te imponeren.
Voortbeweging
Gorilla’s lopen op handen en voeten, ze zijn viervoetig. Ze kunnen wel over korte afstand opgericht lopen. Tijdens het lopen steunen ze op hun knokkels, net als chimpansees. De armen van berggorilla’s zijn zwaar behaard en sterk ontwikkeld.
Bomenklimmen
Hoewel gorilla’s hoofdzakelijk op de grond leven, kunnen ze in bomen klimmen. Niet alleen om te slapen, maar ook om rijp fruit te plukken. Vanwege hun gewicht slapen volwassen mannetjes echter meestal op de grond of op de laagste (sterkste) takken.
Kerngebied
Gorilla’s hebben niet echt een territorium. Wel hebben ze een kerngebied van 4 – 8 km2 waar ze zich vaak ophouden. De kerngebieden van verschillende gorillagroepen kunnen elkaar overlappen, zonder dat dit problemen geeft. Gemiddeld wordt er per dag 500 m tot 1 km afgelegd, maar in tijden van stress of droogte kunnen er grotere afstanden worden afgelegd. De mate van stress kan afgelezen worden aan de diarree-achtige ontlasting die ze op hun route achterlaten.
Dagelijkse routine
Dag en nacht bepalen het ritme van de gorilla’s. Op de dag zijn ze actief, ’s nachts slapen ze. Het dagritme, meestal van 06.00 – 18.00 uur, wordt als volgt ingedeeld:
- Voedsel vergaren – 30% van de tijd.
- Rondtrekken – 40% van de tijd.
- Rusten – 30% van de tijd.
Het dagritme wordt mede bepaald door de weersomstandigheden. Bij zware regenval is er namelijk weinig activiteit. Tijdens de rustperiode vinden er sociale activiteiten plaats zoals onderlinge vachtverzorging en spelen. Hoewel het vaak de jonge dieren zijn die spelen, kunnen ook de volwassen dieren hieraan meedoen. Gorilla’s zijn gebaat bij stabiliteit binnen een groep en hun leefomgeving. Het geeft ze een prettig en veilig gevoel.
Een groep gorilla’s kan ook alleen uit mannelijke dieren bestaan. Dit zijn vaak zwartruggen of jonge zilverruggen die nog geen eigen groep gevormd hebben. Maar ook zilverruggen kunnen in een mannengroep voorkomen. Zolang er geen vrouwtje in beeld is, vinden er nauwelijks schermutselingen en gevechten plaats.
Slapen
Zoals u al heeft kunnen lezen, slapen gorilla’s in bomen. Uitzondering vormen de volwassen mannetjes die soms gewoon te zwaar zijn. Voordat de gorilla’s gaan slapen maken ze een slaapnest. Het maken van een slaapnest wordt van moeder op kind doorgegeven. Een slaapnest bestaat uit gebogen of afgebroken takken en bladeren. Ook overdag tijdens de rustperiode worden soms nesten gemaakt.
Berggorilla’s zijn de enige gorilla’s die hun nest bevuilen. Voordeel van deze bevuilde nesten is dat ze een belangrijke bron vormen bij het vaststellen van de populatiegrootte. Ook kan DNA-onderzoek bepalen wat de onderlinge banden zijn, bijvoorbeeld wie de vader is.
Wat eten berggorilla’s?
Berggorilla’s eten hoofdzakelijk plantaardig materiaal, aangevuld met fruit, insecten en dood hout (natrium). In Virunga worden zo’n 60 verschillende plantensoorten gegeten en Bwindi ongeveer 140. Er is meer dan genoeg voedsel te vinden in de regenwouden. Seizoensgebonden voedsel als bamboescheuten en rijpe vruchten vormen een welkome aanvulling op het dieet. Jonge dieren leren van hun moeder welke planten wel of niet gegeten kunnen worden en op welke wijze.
Gorilla’s hebben niet echt een geschikt maagdarmstelsel voor de vertering van vegetatie. Daarom moeten zij gedurende de dag grote hoeveelheden voedsel tot zich nemen. Gemiddeld eet een gorilla ongeveer 20 kg plantaardig materiaal per dag. Goed gevoede gorilla’s hebben een kogelronde buik.
Communicatie
Bij communicatie maken berggorilla’s gebruik van geluiden en lichaams- of gezichtsuitdrukkingen. Men onderscheidt inmiddels 25 geluiden, waaronder giechelen. Visuele uitingen, met name van de dominante zilverrug, zijn onder andere schudden aan takken, trommelen, op de grond slaan, het tonen van de hoektanden en tweevoetig lopen.
De dominante zilverrug
De dominante zilverrug staat aan het hoofd van de groep. Hij is de absolute leider. Een dominante zilverrug bereikt deze positie door een mix van volwassenheid, ervaring en fysieke kracht. Het is een ontwikkeling die jaren in beslag kan nemen. Niet iedere zilverrug zal daarom in zijn leven de positie van dominante zilverrug verwerven. De dominante zilverrug heeft het absolute recht op het dekken van de in oestrus zijnde vrouwtjes. Soms wordt het ondergeschikte zilverruggen toegestaan te dekken, mogelijk om politieke redenen. Iedere dekpoging van zwartruggen wordt echter genadeloos afgestraft.
Het leven van een dominante zilverrug staat continu onder druk en kent een hoog stressgehalte. Het gevolg hiervan is dat dominante zilverruggen korter leven dan vrouwelijke gorilla’s. Hij moet te allen tijde de groep beschermen en voorkomen dat zijn vrouwtjes hem verlaten. Hij mag nooit verslappen.
De dominante zilverrug bepaalt het ritme van de groep. Dus wanneer er gegeten en gerust wordt, en er verplaatst gaat worden. Hij beschermt de groep met zijn leven. Bij ontmoetingen met andere groepen of solitaire mannetjes vertoont hij trommelgedrag. Ook uit hij zich vocaal door middel van grommen, ‘blaffen’ of ‘hooten’.
Gevechten tussen mannelijke berggorilla’s
Gevechten tussen mannetjes onderling komen niet vaak voor. Maar wanneer een ander mannetje de groep of de positie van de dominante zilverrug bedreigt, kan het er serieus aan toe gaan. Soms met dodelijke afloop. Reden voor een gevecht kan een poging tot machtsovername binnen een groep zijn: een jonge zilverrug wil de macht overnemen. Maar ook als een vreemd mannetje de macht wil overnemen of één of meerdere vrouwtjes wil ‘stelen’.
Een gevecht begint meestal met imponeergedrag. Dit kan trommelgedrag zijn, het over korte afstand op twee benen lopen, takken afbreken of jonge bomen ontwortelen en met vegetatie gooien. Uiteraard gaat dit gepaard met veel geluid. Als imponeren niet helpt, volgt een gevecht waarbij de zilverruggen elkaar proberen te verwonden met hun hoektanden. Zoals al eerder opgemerkt, kunnen deze gevechten een dodelijke afloop hebben. De grootste doodsoorzaak is infectie van de bijtwonden.
Vrouwelijke berggorilla’s
De onderlinge band tussen gorillavrouwtjes is niet groot zoals bij andere primatensoorten. De band tussen moeder en dochter is echter wel groot en ze zullen elkaar altijd steunen. Soms gaan vrouwtjes bondgenootschappen aan om elkaar te helpen tegen agressieve mannetjes of vrouwtjes. De band met de dominante zilverrug is voor een vrouwtje het allerbelangrijkste.
Vrouwtjes wisselen meestal een paar keer in hun leven van groep. Dit begint als een vrouwtje seksueel volwassen is geworden. Hiermee wordt voorkomen dat haar vader ook de vader van haar kinderen wordt. Vrouwtjes kunnen van dominante zilverrug wisselen, zeker als deze zich vijandig gedraagt naar de vrouwtjes. Mannetjes kunnen een deel van hun leven solitair rondzwerven. Alleen rondzwervende vrouwtjes willen dat echter niet en zoeken zo snel mogelijk gezelschap van een dominante zilverrug die haar kan beschermen.
Binnen een groep berggorilla’s bestaat geen sterke hiërarchische verhouding. De status wordt met name bepaald door de tijd die een vrouwtje bij de dominante zilverrug doorgebracht heeft. Een vrouwtje dat zich als eerste bij een dominante zilverrug voegt, zal altijd boven een vrouwtje staan dat zich pas later aansluit.
Oudere vrouwtjes staan qua status direct onder de dominante zilverrug.
Levensverwachtingen van de berggorilla
Het vaststellen van een maximale levensverwachting is niet makkelijk. Sterven van een gorilla wordt namelijk maar zelden gezien. Het verdwijnen van een groepslid wil niet zeggen dat dit dier dood is. Het kan zich bij een andere groep hebben aangesloten, die niet door onderzoekers of rangers gemonitord wordt.
Gemiddeld kan men stellen dat de levensverwachting van vrouwtjes tussen de 25 en 35 jaar ligt. De levensverwachting van mannelijke dieren ligt rond de 26 jaar. Dit komt met name door het gestreste leven dat ze leiden, nadat ze de groep waar ze geboren zijn, verlaten hebben. Maar er zijn enkele gevallen bekend van dominante zilverruggen die 35 jaar en zelfs 50 jaar geworden zijn.
Sterfte
De kindertijd is bij berggorilla’s de meest kwetsbare. Maar liefst 26% van de zuigelingen sterft in het eerste levensjaar. 34% van de zuigelingen sterft voor het vierde levensjaar. De doodsoorzaak bij zuigelingen is moeilijk vast te stellen, omdat dode zuigelingen nauwelijks teruggevonden worden. Vanaf het vierde levensjaar varieert het sterftecijfer tussen 0 en 3%.
Oorzaken van sterfte zijn:
- Infanticide of kindermoord – een nieuwe dominante zilverrug doodt de kinderen van zijn voorganger. Daardoor komt de moeder versneld in oestrus, waarna de nieuwe leider zijn genen kan doorgeven.
- Ziekte.
- Predatie door luipaarden.
- Dodelijke verwondingen na gevechten.
Vruchtbaarheid
Vrouwelijke gorilla’s zijn vanaf hun achtste jaar vruchtbaar. Hun eerste kind krijgen ze meestal vanaf hun tiende jaar. Vrouwtjes kennen een maandelijkse cyclus van gemiddeld 1-3 dagen. Op het hoogtepunt van de oestrus vindt gedurende een bepaalde tijd bijna ieder uur een dekking plaats. Hoewel de dominante zilverrug de eerste ‘dekrechten’ heeft, laat het vrouwtje zich soms ook door andere zilverruggen dekken. Hierdoor stelt ze de toekomst van haar kind veilig. Iedere zilverrug binnen de groep kan de vader zijn. Dus mocht er nadien een machtswisseling binnen de groep plaatsvinden, dan zal de nieuwe leider het kind niet doden!
Seks voor de lust is iets dat bij berggorilla’s niet echt voorkomt. Dit in tegenstelling tot seks bij mensen, bonobo’s en chimpansees. De copulatie is een zeldzaam gebeuren, dat maar zelden gezien wordt.
Een dominante zilverrug is polygaam, hetgeen zijn leven op het gebied van seks nog een beetje dragelijk maakt. Jonge mannetjes kunnen seksueel al actief zijn, maar op het hoogtepunt van de oestrus van een vrouwtje is het de dominante zilverrug die zijn rechten claimt.
Geboorte
De dracht duurt ongeveer achteneenhalve maand. Een vrouwtje kan pas weer in oestrus raken, als de zuigeling is afgespeend. Dit kan tot ongeveer drie jaar duren. Vrouwelijke zuigelingen worden meestal eerder afgespeend dan mannelijke zuigelingen. Dit kan ermee te maken hebben dat een vrouwtje haar zoon een goede start wil geven om uiteindelijk een dominante zilverrug te worden.
Een vrouwtje krijgt gedurende haar leven gemiddeld vijf kinderen. Gezien het hoge sterftecijfer worden slechts twee tot drie van deze kinderen volwassen. Bij voortijdige sterfte van het kind zal het vrouwtje weer snel in oestrus komen en opnieuw paren.
De ontwikkeling van de jonge berggorilla
De eerste vier, vijf maanden van een gorillaleven bestaat uit 100% fysiek contact met de moeder. De zuigeling is volledig afhankelijk van de moeder. Na deze periode begint het jong zijn directe omgeving te verkennen. De moeten houdt hem daarbij angstvallig in de gaten. Naarmate het jong ouder wordt, komt er meer contact met de andere groepsleden. Er wordt gespeeld met leeftijdsgenoten en het jong verwijdert zich meer van de moeder. De moeder leert haar kind welke planten er gegeten kunnen worden en hoe een slaapnest moet worden gemaakt. Nadat het kind is afgespeend, moet het een eigen slaapnest gaan maken en mag hij niet meer bij de moeder slapen. Vanaf het vierde levensjaar zoekt het kind meer contact met de dominante zilverrug, die verrassend tolerant is naar zijn nageslacht.
Als jonge vrouwtjes seksueel volwassen zijn geworden, verlaten zij de groep waar ze geboren zijn. Jonge mannetjes blijven meestal veel langer bij de groep, ook als ze seksueel volwassen zijn geworden. Eén en ander is wel afhankelijk van de tolerantie van de dominante zilverrug. Zwartruggen houden zich doorgaans aan de randen van de groep op. Uiteindelijk verlaten de meeste mannetjes de geboortegroep en starten, na een periode van zwerven, een eigen groep. Sommige mannetjes proberen echter de macht binnen de geboortegroep over te nemen. Door een gemis aan ervaring en kracht mislukt dit meestal.
Op het spoor van de berggorilla
Het mag duidelijk zijn: berggorilla’s zijn interessante dieren. Door onderzoek wordt steeds meer bekend over onze naaste familieleden. Een stabiele gorillagroep straalt harmonie uit, iets waar wij mensen, in onze huidige jachtige samenleving, een voorbeeld aan kunnen nemen. Habari Travel spreekt de hoop uit dat deze ‘gentle giants’ nog lang op deze planeet zullen voortleven.
Wilt u nog meer over de berggorilla weten? Dat kan. Als u een reis naar Oeganda bij Habari Travel boekt, inclusief gorilla tracking, krijgt u het gratis boekje Op het spoor van de berggorilla, geschreven door Marcel van Rooijen. In dit fullcolour boekje, formaat A5, wordt in 56 pagina’s uitgebreid ingegaan op alles wat met de berggorilla te maken heeft. Na een inleiding volgt een uitgebreid hoofdstuk over het leven van de berggorilla. Daarna volgen hoofdstukken over gorilla tracking en fotografie. Het laatste hoofdstuk bevat een opsomming van boeken, DVD’s en websites waar u informatie kunt vinden over berggorilla’s. Dus, waar wacht u nog op? Boek die Oeganda reis, lees u in en ga op bezoek bij de berggorilla’s. Gegarandeerd een reis om nooit te vergeten!